GRADIŠKA – Stradanje 13 djevojaka iz Grbavaca, koje su u januaru 1944. godine, zajedno sa troje djece iz Grbavaca i Turjaka, likvidirali Čerkezi, tema je dokumentarnog programa Radio-televizije Gradiška, čije snimanje je počelo u ovom potkozarskom selu.
Uspomenu na skojevke iz Grbavaca čuvaju mještani, antifašisti i sljedbenici tekovina NOB-a.
Sanja Subotić Cumbo, urednica TV Gradiška, kaže za “Nezavisne novine” da je za nju ovaj program veoma izazovan.
“Rođena sam i odrasla u Grbavcima. Uvijek se u mojoj porodici i u školi u Grbavcima i Turjaku pričalo o skojevkama, o njihovoj žrtvi. Đaci su, dok je postojala škola u selu, uređivali spomenik i sadili cvijeće. U Grbavcima se poštuju žrtve djevojaka koje su u cvijetu mladosti pale za slobodu svoga naroda”, kazala je Sanja Subotić Cumbo nakon prvih kadrova i izjava, snimljenih ove sedmice.
Kobne noći, 11. januara 1944. godine, prije nego što se razdanilo, pored puta Gornji Podgradci – Mrakovica ubijene su Zorka (Riste) Ilisić, Milka (Riste) Ilisić, Živka (Riste) Ilisić, Nada (Riste) Ilisić, a sa njima i Živka (Milana) Ilisić, Persa (Milana) Ilisić, Zorka (Milana) Radić, Milja (Milana) Radić, Gospova (Sime) Zorić, Marija (Sime) Zorić, Stoja (Mihajla) Zmijanjac, Stoja (Đure) Malešević, Draginja (Miće) Rašković. One su nosile hranu za ranjene oslobodioce Kozare, ranjenike u partizanskoj bolnici Bukovica.
Iste noći, na istom mjestu, ubijena su i djeca, dvanaestogodišnjaci, Jovo (Miće) Rašković i Miloš (Ostoje) Malešević iz Grbavaca i Vasilija Borković, djevojčica iz Turjaka.
Njih su na sedmom kilometru od Podgradaca, gdje je ove godine održan memorijalni skup, presreli Čerkezi na konjima, poznati po brutalnostima i zločinima u Potkozarju, kako je to opisao pukovnik JNA i istoričar iz Grbavaca Bogdan Šmitran u “Hronici potkozarskog sela Grbavci”.
O djevojkama čija mladost je čvrsto uzidana u temelje slobode, kaže Sanja Subotić Cumbo, ispred TV objektiva govorili su njihovi srodnici, komšije, mještani… Među njima su Dragutin Šmitran, Mira Ugrenović, Miro Ilisić, Boro Francuz, Radovan Malešević…
“Moje tetke, sestre moga oca, Gospova i Marija Zorić, zajedno su ubijene. To je žalost i tuga za generacije na ovom kućištu, gdje su one rođene, a ja sada živim i čuvam uspomenu”, kazala je Mira Ugrenović, djevojački Zorić, pokazujući Partizanske spomenice sa Titovim potpisom dodijeljene 29. novembra 1950. godine u Beogradu. Istog datuma odlikovane su sve skojevke.
Među 13 djevojaka iz sela Grbavci Čerkezi su u jednom danu ubili četiri kćerke Jovanke Ilisić (1905-1980) zaboravljene majke sa Kozare. Njen unuk Miro Ilisić ispričao nam je da uspomena na njegove tetke Zorku (20), Milku (18), Živku (16) i Nadu (14) ne blijedi.
“Sudbina moje bake identična je sudbini Stojanke majke Knežopoljke i njenom leleku za trojicom sinova, Srđanom, Mrđanom i Mlađenom, opjevanim u poemi ‘Stojanka majka Knežopoljka’ Skendera Kulenovića. Jovanka, zajedno sa suprugom Ristom, mojim djedom, živjela je, patila i umrla u bolu za kćerkama. Za nju se nije mnogo znalo izvan njenog sela. Jovanka i Risto, po ličnoj želji, sahranjeni su pored svojih kćerki”, kazao nam je Miro.
On čuva fotografiju tetke Zorke, koju je potomcima zavještala baka Jovanka.
Pjesnička inspiracija
Stradanje članica Saveza komunističke omladine iz Grbavaca inspirisalo je mnoge pjesnike. Među njima su Dragan Kolundžija, Branko Ćopić, Nebojša Ivaštanin, Danilo Karapetrović i mnogi drugi, manje poznati pisci.