Na mestu gde je do 1991. godine postojala crkva u Velikim Zdencima sada je ledina kao simbol pustoši u srpskim selima u Zapadnoj Slavoniji
Specijalno za „Politiku”
Grubišino Polje – Dr Dušan Bastašić, predsednik Udruženja „Jadovno 1941”, čuva u Banjaluci ciglu srušene pravoslavne crkve Vozdviženja Časnog krsta u Velikim Zdencima, nekada jednom od najvećih srpskih sela u Grubišinom Polju, u Zapadnoj Slavoniji, kao jedini trag ove bogomolje, izgrađene 1744. godine.
„Ciglu čuvam u stanu, kao zavičajnu ikonu”, kaže Bastašić, čiji su preci vekovima živeli i sahranjivani u ovom kraju, u Hrvatskoj. „Cigla ugrađena pre skoro tri veka je moja uspomena na crkvu i zavičaj”, kaže za „Politiku” Dušan Bastašić.
On decenijama istražuje stradanja svojih sunarodnika i bori se da svet sazna istinu o žrtvama u logorima NDH-a, o bačenima u duboke jame, o neopisivim strahotama koje su činile ustaše. Dušan je rođen u Zagrebu, ali su njegovi roditelji i drugi preci poreklom iz Velikih Zdenaca i Poljana u Grubišinom Polju.
„Pamtim detinjstvo, zimske i letnje raspuste koje sam provodio u tome kraju. Bio sam kod bake i tetaka, jer muškaraca nije bilo. Svi su ubijeni 1941. i 1942. godine”, kaže Dušan, čije je detinjstvo obeleženo strahotama Drugog svetskog rata.
Na mestu gde je do 1991. godine postojala crkva u Velikim Zdencima, sada je ledina, koja ni po čemu ne otkriva da se tu propovedala pravoslavna vera, Srbi venčavali, krštavali, Bogu se molili i odatle svoje najbliže na večni počinak ispraćali.
„U toj crkvi su kršteni moj pradeda Mile i svi njegovi. Crkva je oštećena u Drugom svetskom ratu, a 1991. i 1992. godine hrvatske vlasti su je porušile. Na tom mestu sada nema ni cigle, ni kamenčića, ničega”, setno pripoveda ovaj hroničar srpskih krajeva i srpskih stradanja u Hrvatskoj na tridesetu godišnjicu od poslednje izbegličke kolone iz Zapadne Slavonije.
Demografski slom započeo je u aprilu 1941. godine, kada su mnogi Dušanovi rođaci i komšije odvedeni od kuća. Hapšenjima je rukovodio zloglasni Eugen Dido Kvaternik, jedan od najbližih saradnika poglavnika NDH-a Ante Pavelića. I o tim događajima Dušan Bastašić iznosi podatke i činjenice: „Oni su tokom noći između 26. i 27. aprila 1941. godine uhapsili 510 Srba i vezali po dvojicu. Noć su proveli u školi, a potom marvenim vagonima, preko Zagreba, odvedeni u Liku, u okolinu Gospića i likvidirani. Živote su okončali na Velebitu, u Ličkom polju, Jadovnu, logoru na ostrvu Pagu…”
Njihovi potomci godinama posle Drugog svetskog rata čuvaju uspomenu i sećanje. Zato su u Grubišinom Polju, na spomenicima i praznim grobnicama, ispisivali njihova imena. To je jedino svedočanstvo, kaže Bastašić, da su naši najmiliji postojali i živeli.
„Žene su brinule o svemu, jer očeva, stričeva i ujaka nije bilo. Te rane se nasleđuju generacijski. One su duboko zapretene u našim dušama. Te rane se ne zaceljuju”, kaže Bastašić, istraživač i čuvar sećanja na srpske žrtve. Svako srpsko selo u Grubišinom Polju doživelo je istu sudbinu.
Takva sudbina zadesila je i Poljane, susedno selo Velikim Zdencima, gde je groblje jedino mesto koje Srbi, izbegli svuda po svetu, povremeno posećuju. I sahranjuju, ponekoga, da mu ispune želju izgovorenu na samrti.
„Bio sam nedavno, u Poljanima, na groblju. To je nekada bilo pravoslavno groblje u kojem su sahranjeni moji svi. Sahranjene su i moja baka i majka, koje su se upokojile u Banjaluci. Njihova želja bila je da se vrate tamo, i posle smrti”, opisuje Dušan događaje iz pustih srpskih sela u Grubišinom Polju. To je nekada bilo isključivo pravoslavno groblje, na kojem je postojala pravoslavna kapela. Hrvatska država je groblje u Poljanima, kao i većinu pravoslavnih, uknjižila kao svoje vlasništvo.
„Od tada se na groblju u Poljanima sahranjuju i Hrvati, u omeru deset Hrvata, jedan Srbin. U delu groblja rezervisanom za Srbe iz Grubišinog Polja sve manje je spomenika a sve više zelenih površina. Na taj način brišu se poslednji tragovi Srba koji su svoje kosti ostavili tamo, u zemlji koja je vekovima bila njihova.”
Srbi su, počev od Prvog svetskog rata, napuštali sela u Grubišinom Polju kao i celu Zapadnu Slavoniju, posebno u ratovima devedesetih.
„Srbi koji nisu uspeli prodati imovinu, jer ne žele da kuće i imanja daju u bescenje, ostali su. Postoje i osobe u dubokoj starosti koje žele da tamo umru i da u mestu gde su rođeni budu sahranjeni”, objašnjava Dušan Bastašić posledice istrebljenja, masovnih likvidacija i stalnih težnji hrvatske države da se brojnost Srba svede u simbolične okvire.
I kuća njegovog oca, dodaje Dušan, čiji su mnogo stradali 1941. godine, minirana je. I ta kuća je prodana posle kao ruševina. Mi tamo imamo samo groblje, sve dok i ti spomenici ne budu uklonjeni zato što generacija naše dece sve ređe posećuje ta mesta i sve manje oseća tu bolnu i tužnu prošlost.
Reka Ilova, bivša razdelnica svetova
Svaki odlazak u Velike Zdence za mene je uzbudljiv, priča Bastašić. „Prilikom prelaska reke Ilove, koja je nekada bila granica između Osmanlija i austrijskog carstva, preko koje su bežali naši, istovremeno seljaci i vojnici, meni se stegne u grlu. Mnogi pravoslavni Srbi poginuli su tokom vekova, čuvajući tuđu granicu, za tuđe interese.”