Dvije znamenitosti koje Krupu činine posebnom, drugačijom i ljepšom o drugih gradova u Krajini je modra i vječna Una, sa drvenim mlinovima i mostovima iznad koje se, na visokoj litici uzdigao stari grad. Ovdje se prepričavaju mnoge legende, o krupskim ljepotama, što čaroliju prirode i graditeljsku vještinu čini još znamenitijim.
Zabilježena je priča, koja se uz to pronosi i čuva generacijama
da je Krupa imala princezu, graditeljsku Krupanu koja je utočište, pronašla ovdje, u dolini Une i Krušnice, na bedemu gradeći srednjovjekovnu tvrđavu. Bijaše to u trinaestom vijeku, kada su se, ovdje naizmjenično smjenjivale hrvatske vlastele i ugarski kralj.
Tvrđava se iz tog perioda pominje se pod imenom Pset. Kroz istoriju tvrđava je pretpjela mnoga rušenja, ali je ipak sačuvala glavne konture, na kojima je nastao grad.
U dva navrata 1522. i 1523. godine Surin paša Bosanski pokušao je sa 2 000 konjanika i 5 000 vojnika osvojiti uzvišenje sa gradom. Ono što njemu nije uspjelo, ostvario je četrdeset godina kasnije, Mustafa-paša Sokolović. Istoričari su zapisali da su 23. juna 1565. godine Osmanlije osvojile grad i Tvrđavu.
Od zauzeća Krupe pa do Karlovačkog mira 1699. godine vodile su se česte borbe između austrijskih i osmanskih trupa. Prema popisu 1833. godine tvrđava u Krupi (u kadiluku Kamengrad), bila je dobro snabdjevena.
Među ostalim tu je bilo 14 topova raznih kalibara, 3 300 oka baruta, tj. 66 sanduka, 60 oka olova u polugi, četiri oke misirskog fitilja, puno alata krampova, lopata i sjekira.
Kasnije, oko tvrđave širio se grad na istoj ili drugoj obali Une a u blizini, tri bogomolje, džamija, katolička i pravoslavna crkva. Pset, na nadmorskoj visini od 230 metara je nacionalni spomenik BiH, kojeg posjećuju mnogi turisti. Odatle se vidi cijela Krupa i unska dolina.
Razdaljine
Bosanska Krupa je udaljena od Bihaća i Novog Grada po 34 km, od Banje Luke 122, od Zagreba 148, a od Splita 245-250 kilometaram.
Ceste sporednog značenja ukrštaju se u Krupskoj kotlini sa glavnom cestom i prugom duž Une i povezuju Bosansku Krupu sa Sanskim Mostom, Bosanskim Petrovcem i Cazinom.
Naziv mjesta
Ime Bosanske Krupe, od prvih pisanih tragova, koje se pominje kao trgovište, vojna utvrda, raskrsnica puteva istoka i zapada, odmorište kraljeva i župana, mjesto i inspiracija, opisano je, opjevano ili opričano u umjetničkim djelima.
Svjedoče o tome ostavština reisa Džemaludina Čauševića, slike Une Envera Krupića i Lazara Drljače, filozofski radovi Safeta Krupića, grafike Boška Karanovića, a ponajviše književna djela Branka Ćopića i čuvena, za ovaj gradić znamenita pjesma „Mala moja iz Bosanske Krupe“.
Milan Pilipović