Prijedor – Ustaški zločin u kozarskom selu Veliko Palančište, 22. i 23. oktobra 1942. godine, kada je likvidirano više od 400 meštana ovog i susednih mesta, opisan je u mnogim izveštajima, knjigama, istorijskim dokumentima i svedočenjima malog broja preživelih. O tome, Udruženje „Jadovno 1941.“ piše:
“Кada su ustaše završile pokolj muškaraca, počeli su sa odvođenjem grupa žene i dece uglavnom na istu lokaciju, ali i u zaseoke zvane Jezerine i ostale delove bliže okoline. Način klanja i ubijanja bio je sličan sa tim što su mlađe žene i devojke bile prvo silovane a zatim su ubijena deca stavljana na masakrirane dojke majki, a kod devojaka, nakon divljačkog iživljavanja sečene su dojke i ostali delovi tela.”
O načinu iživljavanja, klanja i ubijanja dece i majki zajedno, nemoguće je opisati. Jedan mali broj žena, iako sa desetine uboda su preživele i često pričale o ovim strahotama.
Među njima je Dara Banović sa 29 uboda i isto toliko ožiljaka, koja je godinama posle rata, svedočila o oktobru, crvenom od krvi njenih komšija, rodbine, ukućana, a među njima i dvogodišnjeg sina Boška i četvorogidišnje kćerke Radoslavku. Stojan Banović iz susednog Malog Pančišta, kazao je, prilikom nedavnog obeležavanja ovog događaja, da su svi njegovi ukućani, osim dede, ubijeni iste noći a kuća zapaljena. Mladen Vučkovac je, u šestom mesecu ostao bez majke koja je, ranjena pobegla u šumu ali je ubrzo od posledica preminula.
Veljko Rodić, predsednik SUBNOR-a Prijedor, govoreći o ustaškom zločinu u Velikom Palančištu, kaže da je 26 celih porodica ubijeno a u 23 kuće, preživelo je po jedno. Istoričari su zapisali da je u Velikom Palančištu, na zverski način umoreno 259 dece.
U Crkvenoj opštini Palančište te istraživanjem Zavičajnog muzeja Prijedor, nepobitno se došlo do saznanja da su Srbi likvidirani noževima, sekirama, maljevima i na vešalima. Puška se čula isključivo prilikom pokušaja bekstva. Posle masakra, ustaše su još nekoliko dana boravile u Velikom Palančištu. Tražili su preživele, u nameri da celi kraj opustoše, da više nema ko da posvedoči o njihovim zverstvima. To je onemogućilo sahrane a ljudske leševe, razbacane i izmrcvarene, nakazile su životinje.
Ovaj zločin, sa oznakom poverljivo, zabeležen je 1. novembra iste godine, i u službenom aktu nemačke Treće oružničke pukovnije.
Utvrđeno je da su sve osobe, koje su ustaše zatekle kod svojih kuća, ubijene bez obzira na pol i starosnu dob. Nemački oficir konstatovao je, da je Osma ustaška bojna počinila masovan pokolj, i naredio da se ona odmah razoruža. U izveštaju se navodi da je zapovednik Viktor Novak, koji je, 28. oktobra, suočen sa odgovornošću pred Nemcima, pokušao samoubistvo. Deset ustaša je uhapšeno i predano nemačkom prekom sudu. U knjizi Marine Ljubičić Bogunović, „Ustaški pokolj nad Srbima u selima Veliko i Malo Palančište i Gornji Jelovac kod Prijedora 1942. godine“, navedena su imena zločinaca, Pepin Кroča, Ivica Šalić, Leopold Jedlička, Ludvig Jordan, Janko Nemrav, Janko Jordan, Husein Mujagić, Husein Hergić i Safet Suljić. Većinom su ustaše iz susednih sela ili okoline Prijedora.
Pokolj u Palančištu, navode u Udruženju “Jadovno 1941.” zajedno sa pokoljima u Drakseniću, Motikama, Šargovcu, Drakuliću i rudniku Rakovac, spada u najmonstruoznije na teritoriji Kozare i Potkozarja. Nerazjašnjen je povod za ovaj događaj. U literaturi se pominje neuspeh ustaša u ofanzivi na Kozaru koji su izvršili odmazdu nad civilima.
Politika / Milan Pilipović